КАНСУЛЬТАЦЫЯ
“ДЫДАКТЫЧНАЯ ГУЛЬНЯ – СРОДАК РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАГА МАЎЛЕННЯ”
Родная мова адыгрывае ўнікальную ролю ў станаўленні асобы чалавека. Мова і маўленне традыцыйна разглядаліся ў псіхалогіі, філасофіі і педагогіцы як вузел, у якім сходзяцца розныя лініі псіхічнага развіцця: мысленне, уяўленне, памяць, эмоцыі. Маўленне, як адзін з самых важных сродкаў чалавечага пазнання, служыць асноўным каналам спасціжэння чалавекам каштоўнасцяў духоўнай культуры, а таксама неабходнай умовай выхавання і навучання.
Дашкольны ўзрост – гэта перыяд актыўнага засваення гутарковага маўлення, станаўлення і развіцця ўсіх бакоў мовы: фанетычнага, лексічнага, граматычнага. Паўнавартаснае валоданне роднаю моваю ў дашкольным дзяцінстве з’яўляецца неабходнаю ўмоваю рашэння задач разумовага, эстэтычнага і маральнага выхавання дзяцей у максімальна сензетыўны перыяд развіцця. Развіццё і фарміраванне маўлення ў дашкольным дзяцінстве закладвае асновы паспяховага навучання ў школе.
Развіццё маўлення дзіцяці адбываецца ў цеснай узаемасувязі з засваеннем фанетычнага боку, слоўнікавага складу і граматычнага ладу мовы. Гэта праблема цесна звязана з педагагічным працэсам, у ходзе якога ажыццяўляецца фармаванне ў дзіцяці маўленчых уменняў і навыкаў, і на гэтай аснове адбываецца развіццё яго маўлення: разуменне сэнсу слова і абагачэнне слоўніка, засваенне сістэмы моўных паняццяў і заканамернасцяў ў галіне марфалогіі, словаўтварэння, сінтаксісу, авалодванне гукавой культурай маўлення, фармаванне звязнага маўлення.
Выкарыстанне дыдактычных гульняў пры навучанні маўленню ў дашкольным узросце з’яўляецца актуальным у сувязі з тым, што гульня выступае простым і зразумелым для дзіцяці сродкам спасціжэння рэчаіснасці, натуральным і даступным шляхам авалодвання тымі ці іншымі ведамі, уменнямі, навыкамі. Аднак неабходнасць у рацыянальнай пабудове, арганізацыі і выкарыстанні яе ў працэсе навучання і выхавання патрабуе дакладнага і падрабязнага вывучэння. Даследванні, праведзеныя псіхолагамі, педагогамі, лінгвістамі, стварылі перадумовы для комплекснага падыходу да вырашэння задачаў маўленчага развіцця дашкольнікаў. Метадалагічнай асновай даследвання з’яўляецца тэорыя маўленчай дзейнасці, якая сфармуляваная ў працах Л.С.Выгоцкага, С.Л.Рубінштэйна, Д.Б.Эльконіна, А.А.Лявонцьева, Ф.А.Сохіна, А.М.Шахнаровіча і іншых даследвальнікаў. Парблема заключаецца ў тым, што ўзровень развіцця маўлення старэйшых дашкольнікаў не заўсёды адпавядае норме маўленчага развіцця. Не ў поўным аб’ёме выкарыстоўваюцца эфектыўныя сродкі развіцця маўлення ва ўмовах дашкольнай адукацыйнай установы, у прыватнасці, дыдактычныя гульні.
Дыдактычная гульня як сродак развіцця маўлення дзяцей старэйшага дашкольнага ўзросту
Дыдактычная гульня ўяўляе сабою шматпланавую, складаную педагагічную з’яву: яна выступае як гульнявы метад навучання дзяцей дашкольнага ўзросту і формай навучання, і самастойнай гульнявой дзейнасцю, і сродкам усебаковага выхавання асобы дзіцяці. Менавіта ў дыдактычнай гульні дзіця атрымлівае магчымасць удасканальваць, узбагачаць, замацоўваць і актывізаваць сваю лексіку.
У старэйшым дашкольным узросце дзіця павінна авалодаць такім слоўнікавым складам, які даваў бы яму магчымасць мець паўнацэнныя кантакты з аднагодкамі і дарослымі, паспяхова вучыцца ў школе, разумець мастацкую літаратуру, тэлевізійныя і радыёперадачы і г.д. Па гэтай прычыне дашкольная педагогіка разглядае развіццё лексікі дзяцей як адну з найважнейшых задач развіцця маўлення.
Па меры таго як дзіця вывучае навакольнае асяроддзе – прадметы, з’явы, іх асаблівасці, якасці, яно пачынае рабіць абагульненні, кіравацца тымі або іншымі прыметамі. Нярэдка гэтыя прыметы малазмястоўныя, але эмацыйна значныя для дашкольніка. Напрыклад, гароднінай дзеці нярэдка лічаць толькі моркву, цыбулю, буракі і не ўключаюць ў гэты тэматычны рад, напрыклад, капусту, агуркі, таматы. Або пашыраюць значэнне слова “гародніна” за кошт уключэння садавіны, грыбоў і матывуюць гэта тым, што “гэта ўсё расце” або “ўсё гэта можна есці”. І толькі паступова, па меры развіцця мыслення, дашкольнікі авалодваюць аб’ектыўным паняційным зместам слова. Такім чынам, значэнне слова мяняецца для дзяцей на працягу дашкольнага дзяцінства з развіццём іх пазнавальных магчымасцяў.
Яшчэ адна асаблівасць слоўніка дашкольнікаў – гэта яго невялікі склад, колькасць лексемаў, якімі валодаюць дзеці значана меншая, чым у дарослых. Прычына такога разыходжання заключаецца ў параўнальна невялікім аб’ёме назапашаных звестак пра навакольны свет у параўнанні з адпаведным досведам дарослых. Такія асаблівасці развіцця слоўніка патрабуюць пастаноўкі наступных задач ў слоўнікавай рабоце выхавальніка:
1. Забяспечыць колькаснае накапленне лексічных адзінак, неабходных для падтрымкі паўнавартасных зносін не толькі з аднагодкамі, але і з дарослымі.
2. Забяспечыць засваенне сацыяльна замацаванага зместу словаў. Рашэнне гэтай задачы патрабуе:
а) авалодванне значэннем лексемы на аснове дакладнай адпаведнасці з аб’ектамі навакольнага свету, іх асаблівасцямі і адносінамі паміж;
б) засваенне абагульняючага значэння слова на аснове вылучэння істотных прыметаў прадметаў і з’яваў;
в) фарміравання навыкаў карыстання пераносным значэннем слова, а значыць адкрыццё магчымасцяў вобразнага ладу мовы.
3. Актывізацыя слоўніка, г.зн. не толькі веданне лексічнага значэння словаў, але і ўвядзенне іх у практыку актыўных зносінаў, кантактаў.
Вырашэнне пастаўленых задач, а значыць мэтанакіраванае і эфектыўнае правядзенне работы па фармаванні, узбагачэнні і актывізацыі слоўніка педагогамі ў дашкольных навучальных установах немагчымае без шырокага выкарыстання дыдактычных гульняў.
Дыдактычная гульня абапіраецца на веды, якімі дзеці ўжо валодаюць, важна, што часта дашкольнікі ў адной гульні могуць выкарыстоўваць веды, атрыманыя на занятках па розных “прадметах”, па розных раздзелах праграмы. Напрыклад, у гульні “Назаві тры прадметы” неабходна прыпомніць і назваць жывёлаў, сродкі перамяшчэння, агародніну, садавіну, мэблю, посуд.
Дыдактычныя гульні па сваіх зместавых магчымасцях настолькі полісемантычныя, што з іх дапамогаю можна вырашаць адначасова некалькі важных задач у навучанні, развіцці і выхаванні старэйшых дашкольнікаў. Такімі гульнямі можна назваць гульні з сюжэтам, гульні якія патрабуюць разыгрывання роляў. Так, у гульні “Магазін цацак” па сюжэце неабходныя прадавец і пакупнікі. Значную цікавасць у фарміраванні і развіцці камунікатыўных навыкаў дашкольнікаў, пашырэнні іх актыўнага слоўнікавага запасу ўяўляюць сабою гульні-інсцэніроўкі - паказ з дапамогаю цацак невялікіх сцэнак, у якіх перад дзецьмі ставяцца такія дыдактычныя задачы як здагадацца, з якой казкі паказаны эпізод, расказаць працяг казкі, расказаць пра змены, якія адбыліся на сцэне і г.д. Некаторыя з гульняў такога тыпу ставяць перад удзельнікамі задачы найперш этычнага плану. Так, у гульні “Што такое добра і што такое дрэнна” адной частцы ўдзельнікаў гульні неабходна паказваць сцэнкі з мастацкіх твораў або з жыцця, а астатнім трэба даць этычную ацэнку, вызначыць, якія персанажы робяць добра, а якія дрэнна.
Такім чынам, у гульні адбываецца не толькі актыўнае ўдасканаленне навыкаў этычных паводзінаў, але і разнапланавае вядзенне работы па развіццю маўленя старэйшых дашкольнікаў. Ім неабходна праявіць навыкі карэктна фармуляваць сваю думку, будаваць не толькі маналагічнае, але і дыялагічнае маўленне, аргументаваць сваё выказванне, у імправізацыі хутка падбіраць патрэбныя не толькі паняцці, але і метафары, эпітэты і г.д.
Многія дыдактычныя гульні не маюць дакладна вызначаны сюжэт і гульня заключаецца ў вырашэнні пэўнай задачы. Але і ў такіх гульнях змест канцэнтруецца на ведах дзяцей пра навакольны свет і звязаны з задачамі развіцця маўлення. Часам у бессюжэтныя гульні ўводзіцца вобраз, напрыклад, загадкі, якія загадвае Пятрушка або які-небудзь іншы казачны персанаж. Тое, што гульнявую задачу ставіць перад дзецьмі не выхавальнік, а цацка спрыяе павышэнню разумовай і слоўнікавай актыўнасці малых. Напрыклад, у госці да дзяцей можа прыйсці Андрэйка – цацка з тварам сімпатычнага, жывога хлопчыка. Яго з’яўленне адразу выклікае радасць, чаканне чагосьці новага, цікавага. Андрэйка праводзіць гульні, у якія дзеці можа і гулялі раней, напрыклад, “Што змянілася”, але ў новай сітуацыі гульня набывае іншы змест, выклікаюць здзіўленне, прымушае працаваць уяўленне. У гульнявой займальнай форме адбываецца актывізацыя і ўзбагачэнне слоўніка дашкольнікаў.
Слоўнікавая работа на такім этапе заключаецца ў тым, што дзяцей вучаць адрозніваць і называць часткі прадметаў (часткі цела жывёлаў, чалавека; часткі ў прадметаў побыту; рукавы і кішэні ў сукенак, накрыўка ў чайніка і г.д.); кантрастныя памеры прадметаў; некаторыя колеры, формы; некаторыя смакавыя прыметы; фізічныя якасці (халодны, гладкі) і якасці (б’ецца, рвецца).
У малодшым дашкольным узросце ў дзяцей назіраецца здольнасць азначаць адным словам групу адных і тых самых прадметаў незалежна ад іх памеру, колеру, месцазнаходжання ў прасторы, а таксама адрозніваць адныя групы прадметаў ад другіх, але са сходнымі якасцямі. Слоўнік дзяцей на чацвёртым годзе жыцця як і раней папаўняецца назвамі прадметаў, з якімі дзеці сутыкаюцца і дзейнічаюць у побыце. Дзеці могуць памыляцца ці дапускаць памылкі у назвах многіх прадметаў побыту (посуду, мэблі, адзення, абутку, бялізны, цацак), транспартных сродкаў і г.д. Такія памылкі выкліканы недакладнасцю, адсутнасцю дыферэнцыяцыі ва ўспрыманні і ўяўленні дзіцяці. Па гэтай прычыне істотнае значэнне на дадзеным узроставым этапе набывае знаёмства дзяцей з асаблівасцямі прадметаў і слоўнікавая праца ў працэсе паглыблення ведаў пра прадметы. Дашкольнікаў знаёмяць з назвамі прадметаў, з іх прызначэннем, асаблівасцямі будовы, вучаць адрозніваць матэрыялы (гліна, папера, тканіна, драўніна), вылучаць якасці матэрыялаў (мяккі – цвёрды, гладкі – шаршавы, грубы – тонкі, здольнасць ламацца, біцца, быць парваным ці пакамечаным і г.д.); вучаць вызначаць адпаведнасць матэрыялу, з якога зроблены прадмет і яго прызначэнне. Для рэалізацыі слоўнікавай задачы педагог выкарыстоўвае дыдактычную гульню як на занятках, так і ў самастойнай дзейнасці дзяцей. Пры разглядванні прадметаў педагог дапамагае вызначыць і назваць колер, памер, выхоўвае ўменне арыентавацца ў прасторы і часе, выкарыстоўваць адпаведныя словы (уперад, назад, раніцай, вечарам, спачатку, потым і інш.) у гульнях “Калі гэта бывае”, “Не памыліся”, “Што спачатку, што потым”.
У задачы слоўнікавай працы таксама ўваходзіць навучанне дзяцей адрозніваць падобныя прадметы па істотных прыкметах адрознівання і дакладна абазначаць гэта словам: напрыклад, у стула – спінка у адрозненні ад табурэта, у чашкі – ручка у адрозненні ад стакана і г.д. Такога тыпу адрозненні дзеці знаходзяць у гульнях “Што змянілася”, “Назаві і не памыліся” і іншыя.
На пытям годзе жыцця праграмаю прадугледжваецца ўвядзенне ў актыўны слоўнік назваў усіх прадметаў (прадметаў, якія ўваходзяць у групы агародніны, садавіны, прадуктаў харчавання, усіх прадметаў побыту), матэрыялаў (тканіна, папера, драўніна, шкло) і г.д., а таксама словаў, якія азначаюць асаблівасці прадметаў і матэрыялаў, якія знаёмыя па асабітстаму досведу і могуць быць даследаваныя сэнсорна. Пад кіраўніцтвам педагога ў дыдактычных гульнях дзеці вучацца групаваць прадметы па адной істотнай прымеце – па прызначэнні. Да канца года яны могуць засвайваць элементарныя паняцці і словы, якія іх азначаюць назвы цацак, прадуктаў харчавання, адзення. Групоўка прадметаў па комплексе істотных прыкметаў (двум-тром) для дзяцей уяўляе яшчэ вялікую складанасць.
У старэйшым дашкольным узросце працягваецца праца па пашырэнні слоўнікавага запасу дзяцей. Галоўная ўвага ўдзяляецца увядзенню ў актыўнае ўжыванне словаў, якія азначаюць дыферэнцаваныя па ступені выражанасці якасці (светла-чырвоны, кіславаты, горка-салёны, больш трывалы, цяжэйшы, менш шчыльны і г.д.).
У слоўнік дзяцей прыходзяць словы, якія азначаюць разнастайныя матэрыялы (метал, пластмаса, шкло, парцэляна і г.д.). працягваецца мэтанакіраваная работа па ўвядзеню элементарных паняццяў з катэгорый інструменты, посуд, агародніна, транспарт, дзікія і хатнія жывёлы, пералётныя птушкі і г.д. Замацаванне атрыманых ведаў адбываецца ў дыдадктычных гульнях “Хто дзе жыве”, “Што з чаго зроблена”, “Знайдзі пару”.
Старэйшых дашкольнікаў эфектыўна вучыць вычляняць па тых ці іншых прыметах са складу паняццяў падгрупы: тканіны шарсцяныя і шаўковыя, посуд кухонны і чайны або металічны і шкляны; транспарт водны, наземны, паветраны і пасажырскі: інструменты металічныя, драўляныя ці садовыя, сталярныя, кравецкія і г.д. Пры ажыццяўленні работы па фармаванні і актывізацыі слоўніка педагогі дзіцячых дашкольных устаноў эфектыўна выкарыстоўваюць такія дыдактычныя гульні як «Цудоўны мяшэчак», «Хто больш убачыць і назаве», «Фарбы», «Што змянілася» і іншыя.
Пасля трох гадоў адбываецца інтэнсіўнае авалодванне складанымі сказамі са злучнікамі. З агульнай колькасці злучнікаў, якія засваёваюцца дзецьмі да шасці гадоў, 61% засвайваецца ў перыяд да трох гадоў. У гэты час адбываецца актыўнае авалодванне такімі злучнікамі і злучальнымі словамі як што, калі, куды, колькі, як, у чым, хаця, таму што. Засваенне гэтых злучнікаў, якія азначаюць самыя разнастайныя залежнасці, паказвае на інтэнсіўнае развіццё звязных формаў маўлення.
Даследванні паказваюць, што да трох гадоў у асноўным адбываецца засваенне суфіксаў з памяншальным, ласкальным, прыніжальным і павелічальным значэннямі. Авалодванне ўсімі астатнімі суфіксамі адбываецца пасля трох год і расцягваецца на ўвесь дашкольны ўзрост. Так прасля трох год засвайваюцца суфіксы для азначэння асобаў жаночага полу (-ыха-, -к-), дзейснай асобы (-нік-, -ік-, -ун-, -ач-), для абазначэння патомства жывёлаў (-ян-, -ят-), афіксы для азначэння зборнасці (-н-). Важна, што не толькі ў дашкольным узросце адбываецца авалодванне словаўтварэннем праз засваенне новымі суфіксамі, але і надзвычайная лёгкасць ў авалодванні і выкарыстанні словаўтваральных мадэляў.
Такім чынам, самастойнае словаўтварэнне дзяцей выступае доказам наяўнасці асобага “маўленчага адчування”, якім валодаюць дашкольнікі. Факты словатворчасці павінны быць прынятымі як праяўленні, як сімптомы авлодвання дзецьмі моўнай рэчаіснасці.
Да пачатку школьнага ўзросту дзіця ўжо ў такой ступені авалодвае складанай сістэмай граматыкі, што нават дэманструе ў сваім маўленні самыя тонкія заканамернасці сінтаксічнага і марфалагічнага парадку роднай мовы. Так у выніку засваення марфалагічнай структуры белраускай мовы менавіта ва ўзросце ад трох да сямі год адбываецца асваенне тыпаў скланення і спражэння.
Авалодванне граматыкай выражаецца і ў засваенні складу маўлення. У старэйшым дашкольным узросце адносна невялікая колькасць дзяцей спраўляецца з задачай вылучэння асобных словаў са сказа. Гэтае ўменне фармуецца паступова, марудна, але выкарыстанне асобных прыёмаў дапамагае значна паскорыць працэс. Напрыклад, пры дапамозе апораў дзеці вылучаюць прапанаваныя ім словы (акрамя злучнікаў і прыназоўнікаў). Самае істотнае, што яны пераносяць прыёмы аналізу, выпрацаваныя пры дапамозе апораў, на дзеянні без іх. Гэта такія аперацыі:
Маўленне дзяцей пяці год насычаецца словамі ўсіх часцінаў мовы. У гэты перыяд яны актыўна займаюцца словатворчасцю, словазмяненнем, ствараюць мноства неалагізмаў.
У старэйшым дашкольным узросце дзеці ўпершыню спрабуюць самастойны выкарыстоўваць граматычныя сродкі і аналізаваць граматычныя факты.
Пяцігадовыя дзеці пачынаюць авалодваць і сінтаксічынм ладам мовы. Праўда, гэта даецца з цяжкасцямі і таму тут вядучая роля належыць дарослым, якія павінны аказваць дапамогу, напрыклад, у пошуку патрэбных прычынна-выніковых і часавых сувязяў пры разглядзе аб’ектаў.
Дзеці гэтага ўзросту валодюць навыкамі самастойнага словаўтварэння пры дапамозе неабходых афіксаў.
– У дзяцей пяці год праяўляецца крытычнае стаўленне да граматычных памылак, выяўляецца ўменне кантраляваць сваё маўленне.
– У разглядаемы ўзроставы перыяд павялічваецца ўдзельная вага простых развітых і складаназалежных сказаў.
Такім чынам, у маўленні старэйшых дашкольнікаў ўзрастае колькасць развітых сказаў з аднароднымі членамі, павялічваецца аб’ём простых і складаных сказаў. Да канца дашкольнага дзяцінства дзіця авалодвае практычна ўсімі злучнікамі і правіламі іх выкарыстання. Аднак нават у дзяцей, якія ідуць у першы клас, асноўны масіў тэкста (55%) складаюць простыя сказы. Важным момантам у развіцці маўлення старэйшага дашкольнага ўзросту з’яўляецца павелічэнне колькасці абагульняючых словаў і ролі пабочных скзаў. Гэта сведчыць аб развіцці ў дашкольнікаў абстрактнага мыслення.
Што датычыць развіцця гукавога боку маўлення да канца дашкольнага ўзросту:
Дзеці павінны выразна вымаўляць складаныя артыкуляцыйна гукі: шыпячыя, свісцячыя, санорныя. Адрозніваючы іх у маўленні, яны замацоўваюць іх у вымаўленні.
Выразнае маўленне становіцца нормаю для пяцігадовага дашкольніка ў паўсядзёным жыцці, а не толькі падчас спецыяльных заняткаў.
У дзяцей удасканальваецца слыхаваое ўспрыманне і развіваецца фанематычны слых. Дашкольнікі могуць адрозніваць асобныя групы гукаў, вылучаць з групы словаў, фразаў слова, у якіх ёсць прапанаваныя гукі.
Дзеці свабодна выкарыстоўваюць у сваім маўленні сродкі інтанацыйнай выразнасці: могуць чытаць верыш самотна, весела, урачыста. Апрача таго, дзеці з лёгкасцю дэманструюць апавядальную, пытальную і колічную інтанацыі.
Старэйшыя дашкольнікі здольныя рэгуляваць гучнасць голасу ў самых розных жыццёвых сітуацыях: гучна адказваць на пытанні, ціха размаўляць ў грамадскіх месцах, сяброўскіх гутарках і г.д. Яны здольныя эфектыўна карыстацца тэмпам маўлення: гаварыць павольна, хутка ў залежнасці ад канкрэтных абставінаў.
У дзяцей пяці год добра развітае маўленчае дыханне: яны могуць працягла вымаўляць не толькі галосныя гукі, але і некаторыя зычныя (свісцячыя, шыпячыя, санорныя).
Дзеці пяці год могуць параўноўваць маўленне аднагодкаў і сваё з маўленнем дарослых, знаходзіць неадпаведнасці: няправільнае вымаўленне гукаў, словаў, недакладнае выкарытсанне націску ў словах.
Да пяці гадоў прыём параўнання і супастаўлення падобных і розных прадметаў (па форме, колеру, памеры) трывала ўваходзіць у жыццё дзяцей і дапамагае ім абагульняць прыкметы, вылучаць сярод іх істотныя. Дзеці свабодна карыстаюцца абагульняючымі словамі, групуюць прадметы ў катэгорыі па родавай прыкмеце. Развіваецца сэнсавы бок маўлення: з’яўляюцца абагульняючыя словы, сінонімы, антонімы, адценні значэнняў словаў, адбываецца адбор дакладных па сітуацыі выражэнняў, словы ўжываюцца ў розных значэннях, выкарыстоўваецца шырокі спектр прыметнікаў як эпітэтаў.
Такім чынам, у дашкольных установах педагогі шырока выкарыстоўваюць дыдактычныя гульні як вельмі эфектыўны метад развіцця маўлення.
Класіфікацыя дыдактычных гульняў
Для таго, каб гульні сталі сапраўдным арганізатарам жыцця дзяцей, іх актыўнай дзейнасці, іх цікавасцей і патрэбнасцей, неабходна, каб у практыцы выхавання было багацце і разнастайнасць гульняў. Дзіцячае жыццё можа быць цікавым і змястоўным, калі дзеці будуць мець магчымасць гуляць у розныя гульні. Разнастайнасць гульняў каштоўна таму, што ў гэтых умовах становіцца магчымым рашэнне вялікіх выхавальных задач – адносін дзяцей адзін з адным, засваення норм жыцця ў дзіцячым узросце, фарміравання характару і г.д. Магчымасці кожнага дзіцяці лепш за ўсё прыметныя, калі яно ўдзельнічае ў разнастайных забавах.Існуюць тысячы шматлікіх гульняў, у асноўным добрых і карысных. Вядомы гульні, якія разлічаны толькі на канкрэтны ўзрост. Ёсць гульні без узросту, у іх гуляюць і дарослыя людзі, і малыя дзеці.
Дашкольнае дзяцінства – вялікі адрэзак жыцця дзіцяці. Умовы жыцця ў гэты час імкліва пашыраюцца: рамкі сям’і рассоўваюцца да межаў вуліцы, горада, краіны. Дзіця адкрывае для сябе свет чалавечых адносінаў, розных відаў дзейнасці і грамадскіх функцый людзей. Ён імкнецца ўключыцца ў гэтае дарослае жыццё, актыўна ўдзельнічаць у ім, але гэта для яго яшчэ недасягальна. Адзіным сродкам спасціжэння свету і спробы сваіх сілаў з’яўляецца гульня. Дыдактычная гульня – адна з формы навучання і выхавання дзяцей старэйшага дашкольнага ўзросту.
На сённяшні дзень існуе шмат класіфікацый дыдактычных гульняў розных аўтараў. А.К. Бандарэнка зазначае, што ў дашкольнай педагогіцы ўсе дыдактычныя гульні ў залежнасці ад дыдактычнага матэрыялу можна падзяліць на тры асноўныя віды:
· гульні з прадметамі (цацкамі, прыродным матэрыялам);
· настольныя друкаваныя гульні;
· слоўныя гульні.
Гульні з прадметамі. У гульнях з прадметамі выкарыстоўваюцца цацкі і рэальныя прадметы. Дзеці гуляюць з імі і вучацца параўноўваць, выяўляць падабенства і адрозненне прадметаў. Каштоўнасць гэтых гульняў у тым, што з іх дапамогаю дзеці знаёмяцца з якасцямі прадметаў і іх прыметамі: колерам, памерам, формай, якасцю. У гульнях такога тыпу вырашаюцца задачы на параўнанне, класіфікацыю, вызначэнне паслядоўнасці ў вырашэнні задач. У выніку авалодвання новымі ведамі пра прадметнае асяроддзе задачы для дзяцей у гульні ўскладнаюцца: яны практыкуюцца ў вызначэнні прадмета па пэўнай прыкмеце, аб’ядноўваюць прадметы па гэтай прымеце (колер, форма, якасць, прызначэнне і г.д.), што вельмі важна для развіцця абстрактнага, лагічнага мыслення.
У гульнях з прадметамі дзеці выконваюць заданні, якія патрабуюць свядомага запамінання колькасці і знаходжанне прадметаў, знаходжання патрэбнага прадмета. Гуляючы, дзеці набываюць уменні складваць цэлае з частак, нанізваць прадметы (шарыкі, пацеркі), выкладваць узоры з разнастайных формаў.
У дыдактычных гульнях шырока выкарыстоўваюцца самыя разнастайныя цацкі. У іх ярка выражаны колер, форма, прызначэнне, велічыня, матэрыял, з якога яны зроблены. Гэта дае магчымасць практыкаваць дзяцей у рашэнні канкрэтных дыдактычных задач, напрыклад, выбраць усе цацкі, зробленыя з дрэва (металу, пластмасы, керамікі) або цацкі для розных творчых гульняў: для гульні ў сям’ю, будаўнікоў і іншыя. Пры выкарыстанні гульняў падобнага зместу выхавальнік мае магчымасць выклікаць цікавасць да самастойнай гульні, падказаць дзецям задуму гульні з дапамогаю выбраных цацак.
Гульні з прыродным матэрыялам (насенне раслінаў, лісце, разнастайныя кветкі, каменьчыкі і г.д.) выхавальнік выкарыстоўвае пры правядзенні такіх дыдактычных гульняў як “Чые гэты дзеткі?”, “З якога дрэва ліст?”, “Збяры букет з асенніх траваў?” і г.д. Дарослы арганізуе іх пад час прагулкі, пры непасрэдным судакрананні са светам прыроды. У такіх гульнях замацоўваюцца веды дзяцей пра навакольны свет, фарміруюцца мысліцельныя працэсы (аналіз, сінтэз, класіфікацыя) і выхоўваецца любоў да прыроды, беражлівыя адносіны да яе.
Да гульняў з прадметамі адносяцца сюжэтна-дыдактычныя гульні і гульні-інсцэніроўкі. У сюжэтна-дыдактычнай гульні дзеці выконваюць пэўныя ролі: прадавец, пакупнік у гульнях тыпу “Магазін”, доктар у гульні “Бальніца” і г.д. Гульні-інсцэніроўкі дапамагаюць удакладніць уяўленні пра рознастайныя побытавыя сітуацыі, літаратурных творах (“Падарожжа ў краіну казак”), пра нормы паводзінаў (“Што такое добра і што такое дрэнна?”).
Настольна-друкаваныя гульні. Яны разнастайныя па відах: парныя малюнкі, лато, даміно. Разнастайныя і задачы, якія вырашаюцца з іх дапамогаю.
Падбор малюнкаў па парах. Самае простае заданне ў такой гульні – знайсці сярод розных малюнкаў аднолькавыя: два каптурочкі, аднолькавага колеру, фасону і г.д. Потым заданне ўскладняецца: малюнкі неабходна аб’яднаць не толькі па знешнім прыметам, але і па сэнсе: знайсці сярод усіх малюнкаў два самалёты. Самалёты, намаляваныя на картках, могуць быць рознымі і па форме, і па колеры, але іх аб’ядноўвае, робіць іх падобнымі прыналежнасць да аднаго віду прадметаў.
Падбор малюнкаў па агульнай прымеце. Тут патрабуецца некаторае абагульненне, выяўленне сувязі паміж прадметамі. Напрыклад, у гульні “Што расце ў садзе (лесе, агародзе)?” дзеці падбіраюць карткі з адпаведнымі малюнкамі раслінаў, суадносяць іх з месцам, дзе яны растуць, аб’ядноўваюць малюнкі па агульнай прымеце. Або ў гульні “Што было потым?” дзеці падбіраюць малюнкі да казкі з улікам паслядоўнасці сюжэту.
Запамінанне складу, колькасці і месцазнаходжання картак. Напрыклад, у гульні "Адгадай які малюнак схавалі?” дзеці павінны запомніць змест малюнкаў, а потым вызначыць, якую з іх перавярнулі ўніз выяваю. Гэта гульня развівае памяць, працэсы запамінання і прыпамінання. Гульнявымі дыдактычнымі задачамі такога тыпу гульняў з’яўляецца таксама замацаванне ў дзяцей ведаў пра колькасны і парадкавы лік, пра прасторавае размяшчэнне картак на стале, уменне звязна расказваць пра тыя змены, якія адбыліся з малюнкамі, пра іх змест.
Складанне разразных малюнкаў і кубікаў. Задача гэтага тыпу гульняў – вучыць дзяцей лагічнаму мысленню, развіваць уменне з асобных частак складваць цэлае. У малодшых групах малюнкі разразаюць на 2–4 часткі, у сярэдняй і старэйшай дзеляць на 8–10 частак. Пры гэтым для гульні ў малодшай групе на малюнку павінен быць адзін прадмет: цацка, расліна, прадмет адзення і інш. Для старэйшых дзяцей на малюнках адлюстроўваецца сюжэт з вядомых казак, мастацкіх твораў, добра вядомых дзецям.
Апісанне, гісторыя пра малюнак з паказам дзеянняў, рухаў. У такіх гульнях выхавальнік ставіць задачу развіваць не толькі маўленне дзяцей, але і ўяўяленне, творчасць. Нярэдка дзіця для таго, каб удзельнікі гульні адгадалі тое, што намалявана на малюнку, выкарыстоўваюць імітацыю рухаў або падражае рухам жывёлы, яго голасу. Напрыклад, у гульні “Адгадай хто гэта?” дзіця бярэ малюнак, уважліва яго вывучае, а потым паказвае рухі і гукі ката, пеўня і г.д. Такія заданні даюцца дзецям малодшай групы. У старэйшых групах вырашаюцца больш складаныя задачы:адны ўдзельнікі гульні паказваюць дзеянне, намаляванае на картцы, іншыя – адгадваюць, хто намаляваны, што там робяць людзі (напрыклад, пажарныя тушаць полымя, маракі плывуць па моры, будаўнікі будуюць дом і г.д.). У гульнях такога віду фарміруюцца такія каштоўныя якасці асобы дзіцяці як здольнасць да пераўвасаблення, творчага пошуку ў стварэнні неабходнага вобразу.
Слоўныя гульні. Яны пабудаваны на словах і дзеяннях удзельнікаў гульні. У такіх гульнях дзеці вучацца выкарыстоўваць веды, уяўленні пра прадметы, паглыбляць веды пра іх, бо неабходна выкарыстоўваць набытыя раней веды ў новых сувязях і абставінах. Дзеці самастойна вырашаюць разнастайныя мысліцельныя задачы: апісваюць прадметы, вылучаюць іх характэрныя прыметы; адгадваюць па апісанні; знаходзяць прыметы падабенства і адрознення; групуюць прадметы па розных уласцівасцях, прыметах. Такога тыпу дыдактычныя гульні праводзяцца ва ўсіх узроставых групах, але асабліва важныя яны ў выхаванні і навучанні дзяцей старэйшага дашкольнага ўзросту, бо спрыяюць падрыхтоўцы дзіцяці да школы: развіваюць уменне ўважліва слухаць педагога, хутка знаходзіць адказ на пастаўленае пытанне, дакладна і ясна фармуляваць сваі думкі, выкарыстоўваць веды ў адпаведнасці з пастаўленай задачай. Зручна слоўныя гульні аб’яднаць у чатыры групы:
1) гульні, з дапамогаю якіх фарміруецца ўменне выдзяляць істотныя прыметы прадметаў, з’яваў: “Адгадай!”, “Магазін”, “Так –не” і іншыя;
2) гульні, якія выкарыстоўваюцца для развіцця ў дзяцей умення параўноўваць, супастаўляць, рабіць правільныя высновы: “Падобны – непадобны”, “Хто больш заўважыць небыліцаў”;
3) гульні, з дапамогаю якіх развіваецца ўменне абагульняць і класіфікаваць прадметы па розных прыметах: “Каму што патрэбнае?”, “Назаві адным словам” і г.д.
4) гульні на развіццё ўвагі, кемлівасці, хуткасці мыслення, вытрымкі, пачуцця гумару: “Сапсаваны тэлефон”, “Фарбы”, “Лятае – не лятае" і г.д. .
У працэсе эвалюцыі тыя ці іншыя віды дзейнасці дарослых аказалі значны ўплыў на змест і формы дзіцячых гульняў. Па гэтай прычыне яны маюць генетычную сувязь з самымі рознымі відамі працоўнай дзейнасці людзей і выступаюць як спецыфічная дзіцячая форма і пазнання, і працы, і зносінаў, і мастацтва, і спорту. На падставе такіх крытэрыяў дыдактычныя гульні падзяляюцца на:
- маўленчыя;
- гульні з цацкамі;
- азнаямленню з навакольным асяроддзем;
- фарміраванню матэматычных паняццяў;
- музычнаму і фізічнаму выхаванню.
Па ступені актыўнасці дзяцей гульні падзяляюцца:
- ігры-заняткі;
- аўтадыдактычныя.
Умоўна можна вылучыць некалькі тыпаў дыдактычных гульняў, якія групуюцца па відах дзейнасці навучэнцаў:
- гульні-падарожжы;
- гульні-даручэнні;
- гульні-меркаванні;
- гульні-загадкі;
- гульні-бяседы, гульні-дыялогі.
Гульні-падарожжы падобныя на казкі, іх ход падобны на развіццё казачнага сюжэту, цудамі. Гульня-падарожжа адлюстроўвае рэальныя падзеі або факты, але звычайнае паказвае іх праз незвычайнае, простае – праз загадкавае, складанае – тым шляхам, з дапамогаю якога ўсё можна пераадолець, неабходнае – праз цікавае. Усё, што адбываецца ў гульні, у гульневых дзеяннях, становіцца блізкім дзіцяці, радуе яго. Мэта гульні-вандроўкі – узмацніць уражанне, надаць пазнаваўчаму зместу трохі казачнай незвычайнасці, звярнуць увагу на тое, што знаходзіцца побач, што ў звычайных абставінах не звяртае на сябе ўвагі дзяцей. Гульні-падарожжы абвастраюць увагу, назіральнасць, спрыяюць лепшаму асэнсаванню задач гульні, дапамагаюць пераадолець складанасці і хутчэй дасягнуць поспеху. Гульні-падарожжы заўсёды маюць адценне рамантычнасці. Менавіта яно выклікае цікавасць і актыўны ўдзел у развіцці сюжэту гульні, узбагачае гульневыя дзеянні, актывізуе імкненне авалодаць правіламі гульні і атрымаць вынік: вырашыць задачу, даведацца аб невядомым, навучыцца новаму. Роль педагога ў такой гульні складаная, патрабуе ведаў, гатоўнасці адказаць на пытанні дзяцей у працэсе гульні, весці працэс навучання непрыкметна. Гульня-падарожжы – гэта тып гульні дзеяння, думкі, пачуццяў, форма задавальнення яго патрэбаў у ведах. У назве гульні, у фармулёўцы гульнявой задачы павінны быць “словы-заклікі”, словы, якія будуць выклікаць цікавасць у дзяцей, актывізаваць гульнявую дзейнасць. У гульні-вандроўцы выкарыстоўваюцца шматлікія спосабы для раскрыцця пазнальнага зместу ў сукупнасці з гулявой дзейнасцю: пастаноўка задачы, тлумачэнне спосабаў яе вырашэння, часам распрацоўка маршрутаў падарожжаў, паэтапнае вырашэнне задачаў, радасць ад іх вырашэння, змястоўны адпачынак. У склад гульні-падарожжа часам уваходзяць песні, загадкі, падарункі і многае іншае. Гульні-падарожжы часам няпрвільна атаясамліваюць з гульнямі-экскурсіямі. Істотнае адрозненне заключаецца ў тым, што экскурсія – форма прамога навучання і разнавіднасць заняткаў. Мэтаю экскурсіі часцей усяго выступае неабходнасць азнаямлення з тым, што патрабуе непасрэднага назірання, параўнання з тым, што ўжо вядомае. Часам гульню-падарожжа атаясамліваюць з прагулкаю. Але прагулка найперш мае аздараўленчыя мэты. Пазнаваўчы змест можа быць і на прагулцы, але ён не з’яўляецца асноўным, а толькі дадатковым.
Гульні-даручэнні маюць тыя ж структурныя элементы, што і гульні-падарожжы, яле па сваім змесце яны больш простыя і па часу гульні таксама карацейшыя за падарожжы. У іх аснове ляжаць дзеянні з прадметамі, цацкамі, слоўныя даручэнні. Гульнявая задача і гульвое дзеянне у іх заснаваны на сказеах тыпу: “Дапамажы Бураціне паставіць знакі прыпынку” або “Правер хатняе заданне ў Нязнайкі”.
Гульні-меркаванні “Што было б калі..?” або “Што б я б зрабіў..?”, “Кім бы я хацеў стаць і чаму?”, “Каго б я выбраў сабе ў сябра” і г.д. Нярэдка пачаткам такой нульні можа стаць малюнак. Дыдактычны змест малюнка заключаецца ў тым, што перад дзецьмі ставіцца задача і ствараецца сітуацыя, якая патрабуе асэнсавання наступных дзеяняў. Гульнявая задача закладваецца ў самой назве “Што было б калі..?” або “Што б я зрабіў…”. Гульнявыя дзеянні вызначаюцца задачаю і патрабуюць ад дзяцей мэтазгоднага патрабуемага дзеяння у адпаведнасці з пастаўленымі ўмовамі або створанымі абставінамі. Дзеці выказваюць меркаванні, якія канстатуюць факты або абагульняюць іх. Такога тыпу гульні патрабуюць суадносіць веды з абставінамі, устанаўлення прычынных сувязяў. У такіх гульнях ёсць і элемент спаборніцтва: “Хто хутчэй прыдумае?”.
Гульні-загадкі. Узнікненне загадак адносіцца да глыбокага мінулага. Загадкі ствараліся народам, уваходзілі ў абрады, многія рытуалы, уваходзілі ў многія святы. Яны выкарыстоўваліся для праверкі ведаў, кемлівасці. У гэтым і заключаецца бачная педагагічная накіраванасць і папулярнасць загадак як разумнага баўлення часу. Зараз загадкі, працэс загадвання і адгадвання разглядаюцца як від навучальнай гульні. Асноўнай прыкметай загадкі з’яўляецца складанае апісанне, якое трэба расшыфраваць (адгадаць, апісаць). Апісанне гэта лаканічна і нярэдка афармляецца ў выглядзе пытання або заканчваецца ім. Галоўнай асаблівасцю загадак выступае лагічная задача. Спосабы пабудовы лагічных задачаў самыя разнастайныя, але ўсе яны актывізуюць разумовую дзейнасць дзяцей. Ім падабаюцца гульні-загадкі, бо неабходна параўноўваць, узгадваць, думаць, здагадвацца. Усё гэта прыносіць радасць разумовай працы. Адгадванне загадак развівае здольнасці да аналізу, абагульнення, фармуе ўменне разважаць, рабіць высновы.
Гульні-бяседы (гульні-дыялогі). У аснове гульні-бяседы ляжыць кантакт выхавальніка з дзецьмі, дзяцей з педагогам і дзяцей паміж сабою. Гэтыя кантакты маюць асаблівы характар гульнявога навучання і гульнявой дзейнасці дзяцей. У гульні-бяседзе дарослы нярэдка ідзе не ад сябе, а ад блізкага дзецям персанажа і тым самым не толькі захоўвае гульнявыя зносіны, але і павялічвае радасць ад яго, жаданне паўтарыць гульню. Аднак гульня-бяседа хавае ў сабе небяспеку павелічэння прыёмаў прамога навучання. Выхавальна-навучальнае значэнне такога тыпу гульняў заключаецца ў ў змесце сюжэту – тэме гульні, у павелічэнні цікавасці да тых ці іншых аспектаў навучання, якія знайшлі сваё адлюстраванне ў гульні. Пазнавальны змест гульні не ляжыць “на паверхні”, яго трэба знайсці, здабыць самому – зрабіць адкрыццё і ў выніку аб чымсьці новым даведацца. Каштоўнасць гульні-бяседы заключаецца ў тым, што яна прад’яўляе патрабаванні да актывізацыі эмацыйна-мысліўных працэсаў: адзінства слова, дзеяння, думкіі ўяўлення дзяцей. Гульня-бяседа выхоўвае ўменне слухаць і чуць пытанні настаўніка, пытанні і адказы дзяцей, уменне засяроджваць увагу на змесце размовы, дадаваць да сказанага, выказваць свае меркаванні. Усё гэта характарызуе актыўны пошук рашэння пастаўленай задачы ў гульні. Вялікае значэнне мае ўменне ўдзельнічаць у размове, што ў сваю чаргу характарызуе ўзровень выхаванасці. Асноўным сродкам гульні-бяседы з’яўляецца слова, слоўны вобраз, уступнае слова пра прадмет гульні. Вынікам гульні становіцца задавальненне, атрыманае дзецьмі.
Дыдактычныя гульні ў залежнасці ад пастаўленай задачы навучання бываюць:
1. Навучальная. Гэта такі тып гульні, калі навучэнец у працэсе ўдзелу ў гульні набывае новыя веды, уменні і навыкі або вымушаны набываць іх у працэсе падрыхтоўкі да гульні. Вынікі засваення ведаў будуць настолькі добрымі, наколькі ясна і дакладна будуць выражаны матывы пазнавальнай дзейнасці і не толькі ў гульні, але і ў самы змесце гульнявога матэрыялу.
2. Кантрольная. Да такога тыпу гульняў адносяцца такія дыдактычныя гульні, мэта якіх – паўтарэнне, замацаванне, праверка раней атрыманых ведаў.
3. Абагульняючая. Такі тып гульняў патрабуе інтэграцыі ведаў. Яны спрыяюць устанаўленню межпрадметных сувязей, накіраваны на набыццё уменняў дзейнічаць у разнастайных гульнявых сітуацыях .
Правядзенне дыдактычнай гульні
У падрыхтоўку да правядзення дыдактычнай гульні належаць:
- выбар гульні ў адпаведнасці з мэтамі выхавання і навучання, паглыбленне і абагульненне ведаў, развіццё сэнсорных здольнасцяў, актывізацыя псіхічных працэсаў (памяць, увага, мысленне, маўленне);
- устанаўленне адпаведнасці выбранай гульні праграмным патрабаванням выхавання і навучання дзяцей канкрэтнай ўзроставай групы;
- вызначэнне найбольш удалага часу для правядзення дыдактычнай гульні (у працэсе арганізаванага навучання на занятках або ў вольны ад заняткаў час ці іншых рэжымных працэсаў);
- выбар месца для гульні, дзе дзеці могуць спакойна гуляць, не перашкаджаць адзін аднаму( такое месца, як правіла, групавы пакой або ўчастак);
- вызначэнне колькасці ўдзельнікаў гульні (уся група, невялікія падгрупы, індывідуальна);
- падрыхтоўка неабходнага дыдактычнага матэрыялу для выбранай гульні (цацкі, розныя прадметы, малюнкі, прыродны матэрыял);
- падрыхтоўка да гульні самого выхавальніка: ён павінен усвядоміць і асэнсаваць ход гульні, сваё месца ў працэсе гульні, метады кіраўніцтва працэсам;
- падрыхтоўка дзяцей да гульні: узбагачэнне іх ведамі, уяўленнямі пра прадметы і з’явы навакольнага жыцця, якія неабходныя для вырашэнны задачы гульні.
Правядзенне дыдактычных гульняў уключае:
- знаёмства дзяцей са зместам гульні, з дыдактычным матэрыялам, які будзе выкарыстаны ў гульні (паказ прадметаў, малюнкаў, кароткая размова, у працэсе якой удакладняюцца веды і ўяўленні дзяцей пра іх);
- тлумачэнне ходу і правілаў гульні; важна, што выхавальнік звяртае ўвагу на паводзіны дзяцей у адпаведнасці з правіламі гульні, на дакладнае выкананне правілаў (што правілы гульні забараняюць, што патрабуюць, што можна рабіць);
- паказ гульнявых дзеянняў, у працэсе якога выхавальнік вучыць дзяцей правільна выконваць дзеянні, паказваць, што інакш гульня не будзе мець выніку (напрыклад, гульня не мае сэнсу, калі насуперак правілам дзеці падглядваюць, калі трэба закрыць вочы);
- вызначэнне ролі выхавальніка ў гульні, яго ўзел у якасці ўдзельніка гульні, балельшчыка ;
- падвядзенне вынікаў гульні – гэта адказны момант кіраўніцтва гульнёю, бо па выніках, якіх дзеці дасягнулі ў гульні, можна меркаваць пра яе эфектыўнасць, пра тое ці будзе цікавая гэтая гульня ў самастойнай гульнявой дзейнасці дзяцей.
Аналіз праведзенай гульні скіраваны на выяўленне прыёмаў яе падрыхтоўкі і правядзення: якія прыёмы гульні аказаліся найбольш эфектыўнымі ў дасягненні пастаўленай мэты, што перашкодзіла ажыццяўленню пастаўленай мэты і чаму. Гэта дапаможа ўдасканаліць як падрыхтоўку да гульні, так і сам працэс яе правядзення, дасць магчымасць пазбегнуць памылак у будучым. Акрамя таго аналіз гульні дазваляе выявіць індывідуальныя асаблівасці паводзінаў, характару дзяцей, а, значыць, правільна арганізаваць індывідуальную работу з імі
Пры арганізацыі дыдактычных гульняў у старэйшай групе важна ўлічваць большыя магчымасці дзяцей ў параўнанні з дзецьмі малодшага ўзросту. У гэтым ўзроставым перыядзе дзецям уласціва цікаўнасць, назіральнасць, цікавасць да ўсяго новага, незвычайнага: дзецям хочацца самім адгадаць загадку, знайсці правільнае рашэнне задачы, выказаць уласнае меркаванне. З пашырэннем аб’ёму ведаў адбываюцца змены і ў характары разумовай дзейнасці. Па гэтай прычыне важна пры выбары гульні значную ўвагу ўдзяляць ступені цяжкасці правілаў гульні і дзеянняў у яе працэсе. Апошнія павінны быць такімі, каб праз іх ажыццяўленне дзеці выяўлялі разумовыя і валявыя намаганні.
Значнае месца ў дыдактычных гульнях займаюць матывы спаборніцтваў: дашкольнікі маюць магчымасць дзейнічаць самастойна як у выбары гульні, так і ў творчым вырашэнні яе задач.
Роля выхавальніка таксама мяняецца. Але нават і тут педагог дакладна, эмацыйна знаёміць дзяцей з яе зместам, правіламі і дзеяннямі, правярае, як удзельнікі гульні іх зразумелі, дарослы гуляе разам з дзецьмі, каб замацаваць веды, уменні і навыкі. Потым ён прапаноўвае дзецям пагуляць самастойна і спачатку сочыць за дзеяннямі ўдзельнікаў гульні, выступае ў якасці арбітра ў спрэчных сітуацыях. Аднак не ўсе гульні патрабуюць такога актыўнага ўдзелу выхавальніка. Нярэдка яго ўдзел абмяжоўваецца тлумачэннем правілаў перад яе пачаткам. Найперш гэта датычыць настольна-друкаваных гульняў.
Такім чынам, кіраўніцтва дыдактычнымі гульнямі ў старэйшым дашкольным узросце патрабуе большай прадуманасці ў працэсе іх падрыхтоўкі і правядзення. Гэта датычыць ўзбагачэння дзяцей адпаведнымі ведамі, падбор адпаведнага дыдактычнага матэрыялу, а часам і падрыхтоўкі яго разам з выхаванцамі, арганізацыі абстаноўкі гульні, а таксама дакладнае вызначэнне сваёй ролі ў гульні.
З дапамогаю гульняў-заняткаў выхавальнік не толькі передае пэўныя веды, фарміруе ўяўленні, але і вучыць дзяцей гуляць. Асновай для гульняў з’яўляюцца сфармуляваныя ўяўленні пра пабудову сюжэта гульні, пра разнастайныя гульневыя дзеянні з прадметамі. Важна, каб былі створаны ўмовы для пераносу гэтых ведаў і ўяўленняў у самастойныя творчыя гульні.
Наогул жа дыдактычны матэрыял павінен адпавядаць высокім гігіенічным і эстэтычным патрабаванням: цацкі павінны быць яркімі, цікавымі, мець высокі ўзровень мастацкага афармлення. Такі дыдактычны матэрыял прыцягвае ўвагу дзяцей, выклікае жаданне гуляць.
З дапамогаю дыдактычных гульняў выхавальнік выпрацоўвае ў дзяцей навык самастойна мысліць, выкарыстоўваць атрыманыя веды ў самых разнастайных умовах у адпаведнасці з пастаўленай задачай.
Заняткі для дзяцей старэйшага дашкольнага ўзросту
Тэма: “Беларускае адзенне”.
Мэта занятку: знаёміць дзяцей з нацыянальным беларускім адзеннем, яго каляровым спалучэннем праз гульні і танцы развіваць цікавасць да вуснай народнай творчасці, праз дэкаратыўную дзейнасць – дзіцячую творчасцъ і павагу да працы. Увясці ў актыўны слоўнік дзяцей назвы адзення: спадніца, кашуля, андарак, пярэднік.
Матэрыял: Беларуская вопратка, насенне льну, лён, кудзеля, кардонны сілуэт лялькі, рознакаляровыя кавалачкі паперы геаметрычнай формы, сілуэты адзення для лялек.
Ход занятку.
Дзеці падыходзяць да прыгожага куфра, разглядаюць яго.
Выхавальнік: Калі ласка сядайце зручней вакол куфра. Цікава што ў ім ляжыць? Даўным даўно ў такіх вось куфрах вашы бабулі захоўвалі адзенне, абутак. Вось паглядзіце: што гэта я дастала з Куфра (беларускі нацыянальны касцюм). Можа хто ведае як называецца кожная вопратка. Мы ж вельмі багата разглядалі кніжак з вопраткай.
Дзеці называюць кашулю.
Выхавальнік: Да, гэта кашуля. Іх шылі з даматканай тканіны, якая называлася палатно. Вельмі крапатлівая была гэтая рабога. Спачатку ў траўні, сеялі вось такія зярняткі – насенне льну. Калі добра даглядалі, то вырастаў вось такі лён. Потым гэту тканіну адбельвалі і пачыналі шыць любую вопратку. Кашулі шылі розныя – з адкладнымі і стаячымі каўнярамі, рукава заканчваліся абшлагамі ці манжэтамі. Аздаблялі яе прыгожым арнаментам, які закрываў амаль увесь рукаў.
Выхавальнік: Уважліва паглядзіце на кашулю – геаметрычны ці раслінны арнамент на яе? Правільна геаметрычны. Васьмі кутая зорачка і крыжы, і палосы тут ёсць. Якога колеру кашуля? Так белага, а арнамент? Чырвонага і чорнага. А чаму чырвонага колеру заўсёды больш у беларускай вопратцы? А таму, што чырвоны колер азначае жыццё, радасць, вяселле. Яшчэ ў старадаўнія часы верылі, што чырвоны колер нібыта засцерагаў ад злых духаў і надаваў моц і дужасць рукам у працы.
Выхавальнік: А што азначае чорны колер? (гора і смутак) А як называецца гэтае адзенне? (Выхавацель паказвае андарак і спадніцу). Вельмі прыгожы андарак. Шылі такія андаркі з некалькіх парамавугольных полак, на таліі тканіну збіралі ў складку.
Выхавальнік: А які дэкаратыўны малюнак спадніцы? Так, клетка, падоўжаныя і папярэчныя палосы. А колеру якога? (Чырвонага з чорным, блакітнага з чорным) Ой, а тэта што у куфры? (фартух, пярэднік). Арнамент на ім адпаведвае арнаменту кашулі. Яшчэ іх упрыгожвалі карункамі, махрамі і шылі ў зборку.
Выхавальнік: Вось гэта, дзеці, гароет. Яго аздаблялі вышыўкай, аплікацыяй, тасемкай, стужкай. Мужчынскае адзенне складалася з палатнянай кашулі з поясам, вузкіх штаноў. Даўным-даўно вашы бабулі і дзядулі апраналіся вось у такую вопратку на святы. У ей яны весяліліся, танцавалі, спявалі. А зараз давайце праспяваем і патанцуем "Лянок".
Дзеці спяваюць і танцуюць.
Выхавальнік: А цяпер, дзеці, уявіце сябе, што вам пашылі вось такія кашулі, спадніцы, пярэднікі, але яшчэ не паспелі іх упрыгожць. Давайце мы з вамі іх упрагожым. Зараз вы будзеце сапраўднымі майстрамі, мы будзем упрагожваць адзенне.
Дзеці бяруць выразаныя з паперы сілуэты адзення і ўпрыгожваюць яго арнаментам, які складаецца з раней загатоўленых рознакаляровых кавалачкаў паперы геаметрычнай формы. Калі работа зроблена, надзяваюць адзенне на зробленыя з картону лялек.
Выхавальнік: Малайцы, дзеці! Якія прыгожыя ў цудоўныйх убраннях вашы лялькі. Выхавацель пытае, хто што ўпрыгожваў, пабуджая дзяцей называць адзенне на беларускай мове (кашуля, спадніца, андарак, пярэднік).
Тэма: “У госці да звяроў”.
Праграмны змест:
Звязная мова: вучыць дзяцей уважліва слухаць, разумець мову выхавальніка, адказваць на пытанні пры апісанні цацак.
Слоўнікавая работа: на аснове пашырэння ведаў павялічыць актыўны пасіўны слоўнікавы запас. Уводзіць словы, якія абазначаюць якасці жывых істот.
Граматыка: вывучыць дзяцей ўжывацьу правільнай форме назвы знаёмых прадметаў, цацак.
Гукавая культура мовы: вывучыць правільна і выразна вымаўляць зычныя гукі с,з.
Папярэдняя работа: расказаць дзецям пацешку “Заяц-заяц” разглядзець карцінкі з жывёламі і звярамі.
Абсталяванне: ёлачкі, цацкі мішка, зайка, птушкі,вавёрка гасцінцы для звяроў, маркоўка, бочка мёда, арэхі.
Ход занятку.
Выхавальнік: Дзеці паглядзіце я атрымала ліст ад лясных звяроў. Яны запрашаюць нас да сябе ў госці. Дзеці паедзем ў госці да звяроў у лес? (Да) Але ужо восень і на дварэ зімна пагэтаму нам неабходна “апрануцца.
Выхавацель і дзеці накланяюцца і як бы абуваюць боцікі, надзяваюць пальто, шапку.
Выхавальнік: Вось мы і апрануліся, а цяпер давайце возьмем гасцінцы для звяроў:
мядзведзю – мёд
зайчыкам – маркоўку
вавёркам – арэхі.
Выхавальнік робіць грам-запіс гучыць музыка пад якую дзеці ідуць.
Выхавальнік: Вось мы і прыйшлі. Паглядзіце як прыгожа навокал. Дзеці паглядзіце вунь цячэ ручаёк давайце падыдзем бліжэй і паслухаем як ручаёк спявае сваю песенку.А давайце і мы з вамі паспяваем песенку руча йка (с-с-с-с). А цяпер дзеці давайце паспяваем песенку громка-громка так, каб пачулі як мы спяваем песенку ўсе звяры.” Затым дзеці і выхавальнік ідуць далей.
Выхавальнік: Дзеці глядзіце, а вось і мішка давайце прывітаемся з ім “Добры дзень, мішка”. Дзеці пачастуйце мішку мёдам. Дзеці скажыце якога колеру ў мішкі футра? А што на галоўцы ў мішкі? Адавайце мы звамі паходзім як мішка. Паглядзіце дзеці а вунь і зайчык нас чакае (падыходзяць да зайчыка). Дзеці дайце пачастункі звярам, якія мы прынеслі для іх.Дзеці , а давайце павесялім нашых зайчыкаў? Яны напэўна хочуць каб мы расказалі пра іх якую-небудзь чыстагаворку. Выхавацель разам з дзецьмі вымаўляе чыстагаворку : “Зінінага зайца завуць нязнайка”. Выдзяляючы гук з, з рознай сілай голасу – ціха,моцна.
Выхавальнік: Дзеці вось мы і пачаставалі і зайку, але ў нас яшчэзастаўся гасцінец для каго як вы лічыце?” (вавёрка) Дзеці і выхавальнік ідуць далей.
Выхавальнік: Дзеці паглядзіце, а вось і вавёрка. (Дзеці яе частуюць арэхамі). Дзеці, а якога колеру ў вавёркі футра? Дзеці, а вы ведаеце, дзе жыве вавёрка? (у дупле). Правільна ў дупле якое ёй будуе дзяцел. Ну вось дзеці і ўсё. Мы пачаставалі лясных звяроў, а зараз нам пара вяртацца ў дзіцячы садок. Дзеці ўявіце сабе, што я чараўніца і ператвару вас усіх у камарыкаў, а як спывае песенку камарык, напэўна з-з-з-з. Давайце мы з вамі ператворымся ў камарыкаў і паляцім да сябе ў групу, спяваючы песенку.
Тэма: “Вясна. Поры года”
Задачы:
– фарміраванне абагульняючага паняцця “Поры гада”, (актывізацыя прадметнага, дзеяслоўнага слоўніка па дадзенай тэме);
– фарміраванне навыкаў словазмянення і словаўтварэння: спалучэнне назоўнікаў з прыметнікамі (мама (якая?) добрая…) і дзеясловамі (мама (што робіць?) працуе) ; змяненне слова мама па склонам;
– утварэнне памяншальна-ласкальных форм слова мама;
– фарміраванне ўмення ў ўтварэнні прыналежных прыметнікаў (свята (чыё?)маміна);
– фарміраванне ўмення ў складанні апісальнага расказа па наводзячым пытанням (плану);
– развіцце мелкай маторыкі рук;
- выхоўванне любові і павагі да мамы; каардынацыі мовы з рухамі.
Прадметны слоўнік:
Поры года, зіма, вясна, лета, восень, сонейка, мама, бабуля, дачка, сястра, сямя, віншаванне, падарунак, кветкі, вясна, радасць, свята.
Дзеяслоўны слоўнік:
Любіць, паважаць, радавацца, жалець, клапаціцца, віншаваць, дапамагаць, прыбіраць, вучыць, лячыць, варыць, жарыць.
Прыметнікавы слоўнік:
Вясенні, мілая, прыгожая, добрая, ласкавая, любімая, шчаслівая, вясёлая,сумная, здаровая, хворая, маладая, старая, малодшая, клапатлівая.
Слоўнік прыслоўяў:
Ярка, светла, цёпла, радасна, прыгожа, весела.
Абсталяванне: люстэркі, карцінкі з выявамі язычка; карткі сімвалы; слайды
“поры года”, лісты паперы, фасоль.
Ход занятку
I. Арганізацыйны момант (іграе ціхая музыка).
Дзеці бяруцца за рукі і становяцца ў круг.
Выхавальнік ціхім голасам гаворыць: Дзеці, давайце ўявім сабе, што мы адна вялікая і добрая жывёла. Давайце паслухаем як яна дыхае”. Усе прыслухоўваюцца да свайго дыхання, дыханню суседзяў. А зараз паслухаем разам:
Удох – усе робяць крок ўперад, выдах – крок назад. “Так не толькі дыхае жывёла, так жа роўна б’ецца яго вялікае добрае сэрца. Стук – крок ўперад, стук – крок назад, і г. д. А зараз давайце сядзем за стол”.
II. Артыкуляцыйная гімнастыка.
“Заалагічная”.
|
Шырэй дзверы адчыняем Па заапарку пагуляем.
|
адкрываць шырока рот і закрываць яго.
|
|
Нас сустрэне добры слон Доўгі хобат цягне ён.
|
цягнуць губы ўперад “хабатком”
|
|
Слон на месцы не сядзіць Хоча хобатам круціць.
|
круціць выцягнутымі губамі па кругу.
|
|
Жабкі не стыдаюцца Прыгожа ўсміхаюцца.
|
шырока ўсміхнуцца, расцягваючы губы.
|
|
Жырафа выцягнула шыю Вельмі ганарыцца ею
|
рот шырока адкрыць і не закрываць. Цягнуцца выцянутым языком да носа.
|
|
Зебры - хуткія канькі Паспрабуй іх дагані.
|
Павольна пашчолкаць языком, прысасываючы яго да нёба рот адкрыць і ўсміхнуцца. Максімальна расцягваць падязычную связку. трымаць рот шырока адкрытым, усміхацца.
|
|
Пацягнула зебра ножку Пастаяла гэтак трошку.
|
Прысмактаць язык да нёба і ўтрымліваць яго 10сек. Цягнуць пад язычную связку. рот адкрываць і не закрываць.
|
|
А ў зебры ёсць палоскі Іх малюем пэнзлем плоскім .
|
Праводзіць шырокім языком па нёбу ўперад-назад.
|
|
Паглядзі хамелеон Хвост закручвае ён.
|
рот шырока адкрыць. Падняць язык за верхнія зубы і закруціць яго наверх. Прытрымаць ягозубамі.
|
|
Вось пантэра. Іншы звер Выгінае спіну ўверх.
|
рот адкрыць. Схаваць язык за ніжнія зубы. Выгнуць спіну языка
|
|
Выгінае спіну ўверх - Язычок дамоў пабег.
|
схаваць язык. Закрыць рот.
|
III. Лексіка-граматычныя практыкаванні.
Развіццё звязнай мовы.
Выхавальнік: Дзеці, скажыце калі ласка, якая зараз пара года? (вясна). Правільна. А па якім прыкметам вы здагадаліся, штозараз вясна? А дапаможа вам адказаць на маё пытанне вось гэтая схема.(Дзеці па схеме разказваюць пра вясну).
Малайцы, вы ведаеце добра прыкметы вясны. А ці ведаеце вы якія яшчэ ёсць поры года акрамя вясны? Давайце пералічам іх. (дзеці пералічваюць) Выхавальнік паказвае дзецям слайды з выявамі пор года і чытае верш “Колеры года” Івана Муравейкі.
Выхавальнік: А зараз мы разам з вамі ўспомнім прыкметы кожнай пары года. Першая пара года гэта…(зіма). Правільна. (Паказ слайдаў) Што адбываецца зімой у прыродзе? (Холадна, ідзе снег, мароз, выюць завірухі, дрэвы і палі пакрытыя снегам…).
Выхавальнік: Якія жывелы спяць зімой? Якіх птушак можна сустрэць зімой? Малайцы! А цяпер адкажыце мне, якая пара года надыходзіць пасля зімы? Канечне, вясна! Якія змены ў прыродзе адбываюцца вясной мы з вамі ўжо гаварылі. Давайце хуценька паўторым. ( растае снег, ярка свеціць сонца, неба блакітнае,на дрэвах з’яўляюцца почкі, распускаюцца першыя кветкі,зелянне траўка, прылятаюць птушкі…).
Выхавальнік: Пасля вясны надыходзіць даўгачаканае… лета. Чым радуе нас лета? (Цёплым надвор’ем). Што летам можна рабіць? (купацца на рэчцы, загараць). А вось пасля лета надыходзіць што? Правільна, восень. Якія змены у прыродзе мы можам назіраць восенню?(птушкі адлятаюць у цёплыя краіны, лістына дрэвах жаў цеюць і асыпаюцца, становіцца холадна …). Восенню мы збіраем багаты ўраджай… . Ходзім у лес па (грыбы)… .
Выхавальнік: Пасля восені зноў надыйходзіць…( зіма).
V. Сэнсорнае развіццё.
Выкладванне сонейка з фасолі.
VI. Падвядзенне вынікаў занятку.
Выхавальнік: Працягнуць рукі ўперад і злучыць іх у цэнтры круга. Ціха так пастаяць, адчуць сябе цёплым сонечным праменьчыкам. Малайцы, дзеці. Вы добра адказвалі на пытанні, старанна выконвалі ўсе заданні, добра ведаеце поры года і іх прыкметы. А вам спадабаўся занятак?
Выхавальнік: Я вельмі задаволена. На гэтым наш занятак скончыўся.
Выхавальнік: Прывітанне, мае сябры! Сёння я вас запрашаю ў падарожжа па старонках роднай мовы. Але спачатку нам трэба адказаць на мае пытанні:
Назавіце нашу сталіцу.
Назавіце знакамітых землякоў.
Выхавальнік: Малайцы! Я бачу, што вы гатовы са мною адправіцца ў падарожжа. А паедзем мы на цягніку. Сталі ўсе адзін за адным і паехалі, правільна вымаўляючы словы і гукі:
Чок-чок-чок – едзе цягнічок.
Чу-чу-чу – далёка пракачу.
Гэту песеньку спявай.
імя свайго сябра або сяброўкі.
Дзеці зноў садзяцца ў цягнічок і едуць далей.
На гэтым прыпынку дзеці называюць ветлівыя словы: прывітанне, калі ласка, дзякуй, смачна есці, прабачце, да пабачэння, дабранач.
Выхавальнік выходзіць да дзяцей з лялькай-хлопчыкам, якога яны павінны навучыць добрым паводзінам.
Выхавальнік: Хлопчык плюе на падлогу.
Дзеці (грозячы пальцам). Не плюй хлопчык, на падлогу!
Выхавальнік: Хлопчык адбірае ў дзяўчынкі цацку.
Дзеці. Не адбірайі,хлопчык, у дзяўчынкі цацку!
Выхавальнік: Хлопчык не гаворыць дзякуй.
Дзеці. Гавары, хлопчык, дзякуй!
Выхавальнік: Хлопчык ламае дрэўца.
Дзеці. Не ламай, хлопчык, дрэўца!
Выхавальнік выносіць у люльцы маленькую ляльку, якую трэба супакоіць забаўлянкай.
Выхавальнік: На Беларусі, каб супакоіць дзіця, спявалі розныя песенькі, калыханкі, забаўлянкі. Давайце і мы праспяваем нашаму маленькаму дзіцяці забаўлянку. Спачатку 2-3 выхаванцы спяваюць забаўлянку па чарзе, а потым усе разам, імітуючы свае дзеянні рухамі.
Ладачкі-ладушкі, прыляцелі птушкі.
Селі на варотах у чырвоных ботах.
Боты паскідалі, кругом паляталі.
Сталі сакатаці, каб ім есці даці.
Прынясу ім жыта, будуць птушкі сыты.
Пасыплю гароху, хай ядуць патроху.
Выхавальнік. Вось і заснула наша дзіця. Едзем далей.
Дзеці садзяцца на стульчыкі. Выхавальнік выносіць “чароўную скарбонку”, у якой ляжаць прадметы-адгадкі.
Без страху, без гора пралятае рэкі і мора. (Птушка).
Улетку шэранькі, узімку беленькі, доўгія вушы мае, хутка ў лес уцякае. (Заяц).
Кругленькі, маленькі, а за хвост не падымеш. (Клубок)
Выхавальнік: Вось мы з вамі прыехалі на палянку. Паглядзіце дзеці , што за малюнкі паблыталіся. Дзецям неабходна падабраць малюнкі з адзіночным лікам прадметаў да множнага і назваць.(дрэва–дрэвы)
Выхавальнік: Вось і закончылася наша падарожжа па старонках роднай мовы. Ці спадабалася вам яно? (Дзеці дзеляцца сваімі ўражаннямі.)
Выхавальнік гаворыць сказ. Калі ён інтанацыйна закончаны, то дзеці ставяць “кропку” – кулачком правай рукі стукаюць па далоні левай рукі і гавораць: “Кропка”. Калі не закончаны сказ, то дзеці яго дапаўняюць.
Каля вёскі цячэ (рака). Бабуля вяжа панчохі. Я люблю сваю (маму).
Выхавальнік паказвапе на малюнках прадметы, дзеці называюць прадмет і падбіраюць прыметы да прадмета, ставячы пытанні: які? якая? якія? Прыклад: Сок (які?) салодкі, кіслы,… Хлеб (які?)мяккі, свежы, смачны, духмяны і г.д.
Выхавальнік паказвае малюнкі на якіх намалёваны кветкі з адным складом: бэз, мак, флёкс; з двума – астра, гваздіка, ружа, лотаць, касач, цюльпан; з трыма складамі гарлачык, фіялка, лілея, півон, васілёк, званочак. На сталах знаходзяцца вазы. Выхавальнік парпануе скласці букет. У першы букет можна браць кветкі ў якіх адзін слад, у другую вазу збіраць кветкі ў якіх ёсць два склады і г.д.
Выхавальнік хавае прадметны малюнак, а дзецям парпануе пачатак гэтага слова. Дзеці павінны адгадаць яго. Прыклад: Лі(са).
Варыянт: “Адгадайце пачатак слова”. Выхавальнік называе канец слова, а дзеці адгадваюць усё слова. Прыклад: (Ка)за.
Выхавальнік паказвае малюнкі і задае пытанні, а дзеці адказваюць: Як ные камар? (Н-н-н). Як гудзе жук? (Ж-ж-ж). Як шыпіць змяя? (Ш-ш-ш). Як гыркае сабака? (Р-р-р). Як фыркае кот? (Ф-ф-ф). Як звіняць камары? (З-з-з).
На стале ў выхавальніка пакладзены малюнкі з гароднінай. Трэба пакласці ў кошык толькі тую гародніну, назва якой пачынаецца з зычнага гука. Можна каб другі гук быў зычны. Пасля таго як усе малюнкі збяруць дзеці,выхавальнік прапануе сабраць у кошык гародніну якая пачынаецца з галоснага гука.
На малюнках намаляваны прадметы ў адзіночным і множным ліку. Выхавальнік называе прадмет у адзіночным ліку, а ўсе дзеці у множным, шукаючы ў сябе малюнкі, якія падыходзяць да названага слова. Напрыклад, выхавальнік гаворыць роза, а дзеці розы і паказваюць малюнак.
Выхавальнік называе сказ, а дзецям неабходна “выгнаць” непатрэбныя словы. Хутка бегаюць: воўк, конь, чарапаха, алень.
Прыгожы хвост у павы, пеўня, лісы, мядзведзя, вавёркі.
На возеры плаваюць гусі, качкі, пеўні, лебедзі.
У нашых лясах водзяцца ласі, дзікі, рысі, мядзведзі, кенгуру, ваўкі.
Добры зрок у арла, у сабакі, у ката, у кратаю.
Выхавальнік паказвае малюнак, а дзеці павінны падняць галосную літару з якой пачынаецца назва намалёванага на карціне прадмета.
Варыянт: Выхавальнік паказвае галосныя літары, а дзеці паказваюць малюнкі з намалёванымі прадметамі, назвы якіх пачынаюцца з гэтай літары. Калі дзіця паклаў не тую карцінку, то карціна перагортваецца. Перамагае той, у каго менш перавёрнутых карцін.
На малюнках намалёваны розныя прадметы. Выхавальнік пытаецца: кароткія ногі ў гусі, вераб’я, чайкі, качкі, чаплі, пугача. Дзеці павінны даць правільны адказ і знайсці у сябе на малюнку чаплю.
Доўгая шыя ў бусла, чаплі, лебедзя, голуба, гусі, жураўля. Малая дзюба ў вераб’я, ластаўкі, сінічкі, шпака, голуба, бусла, курыцы.
1.Верашчака, Г.Л. Актыўнае засваенне роднага слова / Г.Л. Верашчака // Пачатковая школа. - 1999. - №11. - С. 8 - 9.
2.Каліноўская, М.А. Гульня - гэта творчасць / М.А. Каліноўская // Пачатковая школа, 2001. - №11. - С. 7.
3.Кукса, В.М. Колеры вясёлкі: Вучымся гаварыць па-беларуску / В.М. Кукса. - Мінск, 1998. - 43 с.
4.Методыка развіцця роднай мовы: вучэб. дапаможнік / Н.С. Старжынская, Дз.М. Дубініна. - 2-е выд., выпр. - Мінск: Выш. шк., 2008. -301 с.
5.Старжынская, Н.С. Развіццё беларускага маўлення дашкольнікаў: дапам. для педагогаў устаноў, якія забяспечваюць атрыманне дашкольнай адукацыі / Н.С. Старжынская, Дз.М. Дубініна. - Мазыр: ТАА ВД "Белы вецер", 2008. - 112 с.
6.Старжынская, Н.С. Развіццё маўлення дашкольнікаў / Н.С. Старжынская. - Мінск, 1993. - 81 с.
